डेटूडे खबर डेस्क
  १४ कार्तिक २०८२

                            
देवोत्थान एकादशीमा तुलसीको विवाह
हरिबोधिनी एकादशी हिन्दु धर्ममा कात्तिक शुक्ल पक्षको एकादशीलाई भनिन्छ। यसलाई ठूली एकादशी वा देवोत्थान एकादशी पनि भनिन्छ। यो वर्षभरिमा पर्ने २४ वटा एकादशीमध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यसलाई हरिबोधिनी शब्दको अर्थ हो, भगवान् हरिलाई (विष्णुलाई) जगाउने एकादशी पनि हो। फलत: हिन्दु धर्मशास्त्रहरूका अनुसार, आषाढ शुक्ल एकादशी (हरिशयनी एकादशी) का दिन भगवान् विष्णु क्षीरसागरमा चार महिनाका लागि शयन गर्नुहुन्छ। जसलाई चातुर्मास पनि भनिन्छ। यस अवधिमा विवाह, व्रतबन्धजस्ता सबै शुभकार्यहरू बन्द हुन्छन्। जबकि कात्तिक शुक्ल एकादशीका दिन भगवान् विष्णु चार महिनाको योगनिद्राबाट जाग्नुहुन्छ र यसै दिनदेखि पुन: शुभकार्यहरूको थालनी हुन्छ। भगवान् विष्णुको निद्राबाट जाग्ने यस उत्सवलाई नै हरिबोधिनी एकादशीका रूपमा मनाइन्छ। 
हरिबोधिनी एकादशीको महत्त्व : हरिबोधिनी एकादशीको धार्मिक र आध्यात्मिक महत्त्व असाध्यै उच्च छ। जुन हरि (विष्णु) को जागरणको दिन हो, भगवान् विष्णुले चार महिनाको योगनिद्रा पूरा गरी जाग्नुभएको विश्वास गरिन्छ। यस दिन गरिने पूजा, जप, तप र दानको फल अक्षय हुन्छ भनी भविष्योत्तर पुराणमा उल्लेख गरिएको छ। चातुर्मासको समाप्ति भनेको एकादशी चातुर्मासको समापनको सूचक हो। यसपछि नै हिन्दु धर्ममा शुभ विवाह, गृहप्रवेशजस्ता मंगल कार्यहरू गर्न सकिन्छ। ठूली एकादशी भन्नुको कारण छ। वर्षका सबै एकादशीको फल यसै एकादशीको व्रतबाट प्राप्त हुन्छ भन्ने मान्यताले यसलाई ठूली एकादशी भनिएको पनि हो। भगवान् कृष्णले युधिष्ठिरलाई यो एकादशीको महत्त्व बताउँदै यस दिन गरिने स्नान, दान, तपस्या आदि सबै कार्यले कहिल्यै नाश नहुने अर्थात् अक्षय फल प्रदान गर्ने बताउनु भएको छ।
तुलसी विवाह (शालिग्रामसँग तुलसीको विवाह) : हरिबोधिनी एकादशीको दिनमा तुलसी र भगवान् शालिग्राम (विष्णुको स्वरूप) को प्रतीकात्मक विवाह गर्ने परम्परा छ। जसलाई तुलसी विवाह भनिन्छ। यो विवाह उत्सवलाई अत्यन्तै हर्षोल्लासका साथ मनाइन्छ र यसलाई लोकजीवनमा हिन्दु विवाहको प्रारम्भिक सुरुवात पनि मानिन्छ।
 


तुलसीको पौराणिक कथा : तुलसी विवाहको कथा पौराणिक पात्र वृन्दा (तुलसी) र भगवान् विष्णुसँग जोडिएको छ। जुन पौराणिक कथाअनुसार, जालन्धर नामक एक असुर राजा थियो। जसकी पत्नीको नाम वृन्दा थियो। वृन्दा भगवान् विष्णुकी परमभक्त र पतिव्रता थिइन्। उनको पातिव्रत्य धर्मको शक्तिले जालन्धरलाई कसैले पनि पराजित गर्न सक्दैनथ्यो। देवताहरू जालन्धरको अत्याचारले पीडित भएर भगवान् विष्णुको शरणमा पुगे। जसमा जालन्धरलाई परास्त गर्न वृन्दाको पातिव्रत्य भंग गर्न आवश्यक थियो। त्यसै समयमा भगवान् विष्णुले जालन्धरको रूप धारण गरेर वृन्दाको आश्रममा प्रवेश गर्नुभयो।
विष्णुलाई आफ्नो पति ठानेर वृन्दाले स्पर्श गर्दा उनको पातिव्रत्य धर्म खण्डित भयो र त्यसपछि भएको युद्धमा शिवजीबाट जालन्धर मारिए। आफू छलिएको थाहा पाएपछि वृन्दाले भगवान् विष्णुलाई शालिग्राम (ढुंगा) बन्ने र वियोगको दु:ख भोग्ने श्राप दिइन्। आफ्नो भूलको पश्चाताप गर्दै वृन्दा सती गइन् र जहाँ उनको शरीर भष्म भयो, त्यहाँ तुलसी (वृन्दाको प्रतीक) को बिरुवा उत्पन्न भयो। यसपछि आफ्नो गल्ती महसुस गरी भगवान् विष्णुले वृन्दालाई वरदान दिनुभयो कि उहाँले शालिग्रामको रूपमा तुलसीसँग विवाह गर्नु हुनेछ र तुलसीलाई सधैं आफ्नो शिरमा र पूजामा स्थान दिनुहुनेछ। यसरी, तुलसी विवाहको परम्परा वृन्दाको पवित्रता र भगवान् विष्णुको वरदानको सम्झनामा सुरु भएको हो। 
तुलसीको महत्त्व : तुलसी केवल धार्मिक बोटबिरुवा मात्र नभई वैज्ञानिक तथा औषधीय गुणहरूले भरिपूर्ण मानिन्छ। तुलसीलाई हिन्दु धर्ममा माताको रूपमा पुजिन्छ। यो भगवान् विष्णुलाई चढाइने सबैभन्दा प्रिय वस्तु हो। तुलसी नभई गरिएको पूजा, भोग वा दान अपूर्ण मानिन्छ। जसको घरमा तुलसीको मठ हुन्छ। त्यो घरलाई तीर्थ समान मानिन्छ। यसमा औषधीय गुण छ– तुलसीको पात, डाँठ र रस रुघाखोकी, मलेरियाजस्ता रोगका लागि औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसको सुगन्धले वातावरण शुद्ध गर्ने र कीटाणुहरू नष्ट गर्ने वैज्ञानिक आधार पनि छ।
हरिबोधिनी एकादशी र तुलसी विवाहको पूजा विधि र नियम : हरिबोधिनी एकादशीमा विशेषगरी भगवान् विष्णु र तुलसीको पूजा आराधना गरिन्छ। एकादशीको व्रत र नियमहरू तल उल्लेख गरिएको छ। व्रत– यो दिन शुद्ध मनले निराहार (जल पनि नपिई), फलाहार वा एक छाक (सात्विक) भोजन गरेर व्रत बस्ने गरिन्छ। पारण (व्रत तोड्ने)– एकादशीको भोलिपल्ट अर्थात् द्वादशीका दिन सूर्योदयपछि व्रतको पारण गरिन्छ। पारण गर्दा अन्न (भात, दाल आदि) ग्रहण गरिन्छ। निषेध– यस दिन चामल, गहुँ, दलहन (दाल, गेडागुडी), मासु, प्याज, लसुन र तामसी भोजन पूर्ण रूपमा निषेध गरिन्छ। जागरण– एकादशीको रातमा हरि कीर्तन र भजन गाएर रातभर जाग्राम बस्ने प्रचलन छ। आकाशे बत्ती– चातुर्मासभरि (कोजाग्रत पूर्णिमादेखि) बालिएका आकाशे बत्ती आजको दिन विसर्जन गरिन्छ। 
तुलसी विवाहको विधि : तुलसी विवाहको उत्सवलाई घरको आँगनमा रहेको तुलसीको मठ (चौतारा) मा भव्यताका साथ सम्पन्न गरिन्छ। तयारी– तुलसीको मठलाई राम्रोसँग सफा गरेर रंगोली तथा फूलहरूले सजाइन्छ। तुलसीको शृंगार– तुलसीको बोटलाई रातो चुनरी, चुरा, पोतेले दुलहीझैं सिँगारिन्छ। शालिग्रामको उपस्थिति– तुलसीको नजिकै सानो बाँसको निगालो (विष्णुको प्रतीक), अमलाको हाँगा, वा भगवान् शालिग्रामको मूर्ति स्थापना गरिन्छ।
विवाह कर्म : विवाहको सम्पूर्ण रीतिरिवाज सम्पन्न गरिन्छ। यसरी शुभ साइतमा शालिग्राम र तुलसीलाई परिक्रमा गराइन्छ। कन्यादानको संकल्प गरिन्छ, तिल, सिन्दूर, बेसार (हल्दी) र अक्षताले पूजा गरिन्छ। त्यसरी नै पञ्चामृत (दूध, दही, घिउ, मह, चिनी), फलफूल र विशेष प्रसाद चढाइन्छ। यसरी नै मंगलगीत र वैदिक मन्त्रोच्चारण गरिन्छ। त्यसरी विवाह सम्पन्न भएपछि प्रसाद बाँडिन्छ र यस दिनदेखि विवाहका लगनहरू खुल्छन्। 
सांस्कृतिक र सामाजिक पक्ष : हरिबोधिनी एकादशी तथा तुलसी विवाहले नेपाली र भारतीय सनातन संस्कृतिमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। सामाजिक पुनर्मिलन– चाडपर्वहरू समापन हुने क्रममा यो पर्वले परिवार र समाजलाई एक ठाउँमा ल्याएर खुसी बाँड्ने अवसर प्रदान गर्छ। वैवाहिक जीवनको आदर्श– तुलसी विवाहले पतिव्रता धर्म, प्रेम र समर्पणको आदर्श प्रस्तुत गर्छ। विवाहित महिलाहरूले सुखी दाम्पत्य जीवनको कामना गर्छन् भने अविवाहितहरूले सुयोग्य वर प्राप्तिको कामना गर्छन्। प्रकृति पूजा– तुलसीको पूजाले वनस्पति र प्रकृतिको संरक्षण तथा सम्मान गर्ने सन्देश दिएको छ। पवित्रता र शुद्धता– चार महिनासम्म रोकिएका शुभकार्यहरू यस दिनबाट सुरु हुने हुँदा यसलाई पवित्रता र नयाँ सुरुवातको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ। 
निष्कर्ष : हरिबोधिनी एकादशी र तुलसी विवाह केवल एक धार्मिक कर्मकाण्डमात्र नभई सनातन संस्कृतिको एउटा महत्त्वपूर्ण धरोहर पनि हो। यसले धर्म, प्रकृति, नैतिकता र सामाजिक मूल्य–मान्यतालाई एकसाथ जोडेको छ। मूलत: भगवान् विष्णुको जागरण, चातुर्मासको समाप्ति र तुलसीजस्तो पवित्र वनस्पतिसँग भगवानको विवाहको उत्सव मनाएर यो पर्वले जीवनमा नयाँ ऊर्जा र शुभकार्यहरूको थालनीको सन्देश दिन्छ। यस पर्वको व्रत र पूजाले हरेक भक्तलाई सुख, शान्ति, आरोग्य र अक्षय पुण्यको फल प्राप्त हुने धार्मिक विश्वास रहिआएको गरिन्छ।